भारतीय वायुसेनेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरणारे तेजस (Tejas) हे स्वदेशी लढाऊ विमान हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (HAL) या भारतीय सरकारी संरक्षण कंपनीने विकसित केले आहे. हे हलके, बहुउद्देशीय आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाने परिपूर्ण असे विमान आहे. तेजस हे भारताने स्वबळावर विकसित केलेले चौथ्या पिढीतील पहिले लढाऊ विमान आहे. हे विमान वायुसेनेच्या दळणवळण क्षमता वाढवण्यासाठी आणि संरक्षण क्षेत्रातील आत्मनिर्भरतेच्या उद्दिष्टांना गती देण्यासाठी मोठे पाऊल आहे.
तेजस विमानाची वैशिष्ट्ये
1.प्रगत रचना आणि हलके वजन – तेजस हे कार्बन-फायबर कंपोझिट्सपासून बनवले गेले आहे, ज्यामुळे त्याचे वजन हलके आहे आणि गंजण्याचा धोका कमी आहे.
2.अत्याधुनिक इलेक्ट्रॉनिक युद्ध प्रणाली – या विमानात प्रगत रडार प्रणाली, इलेक्ट्रॉनिक वॉरफेअर (EW) प्रणाली आणि स्मार्ट शस्त्रास्त्रे बसवण्यात आली आहेत.
3.हाय-ऑक्टेन इंजिन – यात अमेरिकेच्या जनरल इलेक्ट्रिक (GE) कंपनीचे F404-GE-IN20 इंजिन वापरण्यात आले आहे, जे उच्च गती आणि उत्कृष्ट कामगिरी प्रदान करते.
4.बहुउद्देशीय क्षमतांसह सुसज्ज – हवा-हवा आणि हवा-भू मारा करण्याच्या क्षमतांसह, तसेच लेझर मार्गदर्शित क्षेपणास्त्र आणि अत्याधुनिक बॉम्ब यांसारखी शस्त्रास्त्रे यात समाविष्ट आहेत.
5.भारतीय बनावटीचे उपघटक – तेजसच्या अनेक भागांची निर्मिती भारतात होत आहे, ज्यात रडार प्रणाली, मिशन संगणक आणि इतर महत्त्वाचे भाग स्वदेशी आहेत.
तेजस विमानाची किंमत आणि करार
तेजस Mk-1A या सुधारीत प्रकारासाठी भारतीय वायुसेनेने २०२१ मध्ये ८३ विमानांचा करार केला. यामध्ये ७३ लढाऊ विमाने आणि १० प्रशिक्षण विमाने यांचा समावेश आहे. या कराराची एकूण किंमत ₹४५,६९६ कोटी आहे. हे स्वदेशी विमान अनेक आधुनिक वैशिष्ट्यांनी परिपूर्ण असून, वायुसेनेच्या क्षमतेत मोठी भर टाकणारं ठरत आहे.
उत्पादन क्षमता आणि खाजगी क्षेत्राचा सहभाग
भारतातील संरक्षण क्षेत्राला गती देण्यासाठी खाजगी क्षेत्राचा सहभाग वाढवण्यात आला आहे. HAL सोबतच एल अँड टी (L&T), अल्फा टोकोल (Alpha Tocol), टाटा अॅडव्हान्स्ड सिस्टिम्स (Tata Advanced Systems) आणि व्हीईएम टेक्नॉलॉजीज (VEM Technologies) या कंपन्यांनी तेजस विमानाच्या विविध भागांच्या निर्मितीत महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. नुकतेच Alpha Tocol ने तेजस Mk-1A च्या मागच्या भागाचा (Rear Fuselage) पहिला नमुना HAL कडे सुपूर्द केला आहे.
रक्षा मंत्रालयाच्या विशेष समितीने खाजगी कंपन्यांच्या सहभागाची शिफारस केली असून, त्यामुळे उत्पादन जलदगतीने होईल. सध्या HAL च्या तीन वेगवेगळ्या उत्पादन युनिट्समध्ये तेजस विमाने तयार केली जात आहेत. सध्या HAL वार्षिक २४ विमाने तयार करण्याच्या दिशेने काम करत आहे आणि भविष्यात ही संख्या वाढवली जाण्याची शक्यता आहे.
भविष्यातील योजना आणि आव्हाने
1.इंजिन पुरवठ्यातील अडचणी – अमेरिकन GE इंजिनच्या पुरवठ्यातील अडचणीमुळे तेजस Mk-1A च्या डिलिव्हरीला विलंब झाला आहे. परंतु, २०२५-२६ पासून वार्षिक १६ ते २४ विमाने तयार करण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे.
2.निर्यातीच्या संधी – भारत सरकार तेजस विमान निर्यात करण्याच्या दृष्टीने अनेक देशांशी चर्चा करत आहे. आशियाई आणि आफ्रिकन देशांनी याबाबत स्वारस्य दर्शवले आहे.
3.उच्च क्षमतेची सुधारित आवृत्ती (Tejas Mk-2) – तेजस Mk-2 या अधिक प्रगत आवृत्तीचे काम सुरू असून, हे विमान अधिक शक्तिशाली इंजिन आणि प्रगत शस्त्रास्त्र प्रणालीसह येणार आहे.
4.स्वदेशी इंजिन विकास – भविष्यात तेजससाठी स्वदेशी इंजिन विकसित करण्याच्या दिशेने भारत सरकार आणि संरक्षण संशोधन संस्था (DRDO) प्रयत्नशील आहेत.
भारतीय बनावटीचे तेजस विमान हे केवळ एक लढाऊ विमान नाही, तर देशाच्या संरक्षण स्वावलंबनाचे प्रतीक आहे. अत्याधुनिक तंत्रज्ञान, खाजगी क्षेत्राचा सहभाग आणि स्वदेशी उत्पादनाला चालना देण्याच्या सरकारच्या प्रयत्नांमुळे तेजस भारताच्या लढाऊ विमान विकास कार्यक्रमाचा एक मजबूत आधारस्तंभ ठरले आहे.
भविष्यातील निर्यात संधी आणि आधुनिकायनामुळे तेजस केवळ भारतासाठीच नव्हे, तर जागतिक संरक्षण क्षेत्रातही महत्त्वाची भूमिका बजावण्यास तयार आहे
