“सहेला रे… : विदुषी किशोरीताई अमोणकर जयंती”

भारतीय शास्त्रीय संगीताच्या विशाल, अनंतगर्भ आणि तितक्याच पवित्र विश्वात काही व्यक्तिमत्त्वं अशी असतात जी केवळ गायनकलेनेच नव्हे, तर आपल्या चिंतनशील जीवनदृष्टीने आणि अद्वितीय सर्जनशीलतेने त्या परंपरेला नव्या वाटा शोधून देतात. अशा व्यक्तिमत्त्वांमध्ये अग्रगण्य नाव म्हणजे विदुषी किशोरीताई आमोणकर.
त्यांच्या जयंतीच्या निमित्ताने त्यांच्या संपूर्ण जीवनप्रवासावर, संगीतविचारांवर आणि त्यांच्या योगदानावर एक सखोल, विचारप्रवर्तक आणि भावनिक नजर टाकणे हा आपल्या सर्व संगीतप्रेमी वाचकांसाठी एक सन्मानच आहे.

१९३१ साली गोव्यात जन्मलेल्या किशोरीताईंचे बालपण मुंबईत गेले. त्यांच्या आई, प्रसिद्ध गवय्या मोघुबाई कुरुडकर या जयपूर-अत्रौली घराण्याच्या सुविख्यात गायिका होत्या. त्यामुळे किशोरीताईंचे बालपणच संगीताच्या भारलेल्या वातावरणात गेले. घरातच चालणाऱ्या रियाजांनी, सुरांच्या अवीट गोडीने आणि आईच्या कठोर शिस्तीने त्यांची संगीतगंधर्व होण्याची यात्रा सुरु झाली.
पण केवळ परंपरेच्या चक्रव्यूहात अडकून राहण्याऐवजी किशोरीताईंनी शास्त्रीय गायनाला एक वैयक्तिक, अंतर्मुख आणि समर्पणशील रूप दिलं.

किशोरीताई जयपूर-अत्रौली घराण्याच्या गायकीत प्रशिक्षित झाल्या होत्या, जिथे गहन तालीम, अवघड बंदिशी आणि रागदारीचे प्रचंड सखोल ज्ञान याला सर्वाधिक महत्त्व दिलं जातं. पण त्यांनी हे घराणं केवळ अनुकरणाच्या मर्यादेत न ठेवता, त्यात स्वतःची वैचारिक आणि भावनिक जोड दिली. त्यांच्या गायकीमध्ये जयपूर घराण्याची बांधेसूद रचना तर होतीच, पण त्याचबरोबर ग्वाल्हेर, अग्रा, किराणा घराण्यांच्या अंगांचाही सौंदर्यपूर्ण समावेश होता. या सर्जनशील मिलाफामुळे किशोरीताईंच्या गायनात एका विलक्षण गूढतेचा, चिंतनशीलतेचा आणि अध्यात्मिकतेचा अनुभव प्रेक्षकांना मिळत असे.

किशोरीताईंना नेहमीच असे वाटायचे की राग हे केवळ सुरांच्या आकृतिबंधांनी तयार झालेलं एक बंधन नसून, ते भावनांचं आणि अंतर्मनाचं प्रतिबिंब आहे. त्यांच्या मते, प्रत्येक रागात एक व्यक्तिमत्त्व असतं. त्या रागाशी ‘मैत्री’ झाली पाहिजे. त्या सुरांच्या लहरींशी संवाद साधता आला पाहिजे.

त्यांच्या गाण्यांत ही भावनात्मक समृद्धी आणि अंतर्मुखता ऐकणाऱ्याच्या मनावर चिरकाळ ठसा उमटवत असे.
शास्त्रीय संगीताच्या पलीकडे किशोरीताईंनी मीराबाईचे भजन, संत तुकाराम व संत ज्ञानेश्वरांचे अभंग, तसेच मराठी नाट्यसंगीताचे गोडवे गायले.
त्यांच्या गाण्यात भक्ती ही केवळ एक संकल्पना नव्हती, तर ती एक अनुभव होती. ‘उधो मोहे ब्रज बिसरत नाही’ किंवा ‘जाणे दे रे घन श्याम’ अशा भजनांतून त्या ईश्वराशी संवाद साधत असल्याचा अनुभव प्रेक्षकांना येत असे.
किशोरीताईंच्या मैफिली म्हणजे एक अलौकिक अनुभूती असे. त्या गायनासाठी रंगमंचावर बसल्यावर त्यांना दुसरं काही भान उरत नसे.
त्यांचं स्वरूप त्या क्षणी केवळ ‘गायिका’ नसून ‘साधिका’ होतं.

त्यांची गाण्याची शैली हे प्रमाण होतं की संगीत हे केवळ करमणूक नव्हे, तर अध्यात्मिक उन्नयनाची प्रक्रिया आहे.
त्यांच्या संगीत योगदानासाठी त्यांना पद्मभूषण, संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार, राष्ट्रीय फिल्म पुरस्कार अशा अनेक सन्मानांनी गौरवण्यात आलं. पण या सर्व सन्मानांपेक्षा त्यांनी रसिकांच्या हृदयात मिळवलेलं स्थान हे त्यांचं खरं यश होतं.

त्यांनी शिष्य तयार केले, पण केवळ गाणं शिकवण्याऐवजी त्यांनी विचारांची गंगाजळी दिली. त्यांनी संगीताची आत्मा शिष्यांच्या अंतर्मनात रोवली.
शास्त्रीय संगीताबरोबरच किशोरीताईंनी काही निवडक चित्रपटगीतांना आपला स्वर दिला. त्यापैकी Geet Gaya Patharon Ne (1964) मधील गाणी आजही लोकप्रिय आहेत. त्यांनी आपल्या संगीत मूल्यांशी तडजोड न करता चित्रपट क्षेत्रात केवळ तिथेच पाऊल टाकलं जिथे त्या संगीताचा दर्जा आणि भावभावना सांभाळून ठेवता येत होत्या.

किशोरीताईंनी एक विलक्षण पुस्तक लिहिलं – ‘Swaraartha Ramani’. हे पुस्तक म्हणजे त्यांच्या संगीतप्रवासाचं आणि मनोवृत्तीचं प्रतिबिंब आहे. यात त्यांनी राग, सुर, भाव आणि आध्यात्म यावर सखोल चिंतन केलं आहे.
संगीतकारासाठी ‘स्वर’ म्हणजे केवळ सूर नव्हे, तर एक अर्थ असतो – हे त्यांचं गूढ पण अत्यंत अर्थवाही विधान आजही अभ्यासकांमध्ये चर्चेचा विषय आहे.

किशोरीताईंचं निधन ३ एप्रिल २०१७ रोजी झालं. त्या वयाच्या ८५ व्या वर्षीही संगीताला समर्पित होत्या. त्यांच्या जाण्याने भारतीय संगीताने एका सूर्याला गमावलं. पण त्यांच्या गाण्यांची आठवण, त्यांच्या शिकवणीची दिशा आणि त्यांच्या विचारांची प्रेरणा आजही कायम आहे.
आजच्या झपाट्याने बदलणाऱ्या डिजिटल युगात, किशोरीताईंचा संगीतविचार एक प्रकारची ‘रील्सच्या पलीकडील दुनिया’ उघडतो.
त्यांनी संगीताच्या माध्यमातून जी अंतःप्रेरणा, शुद्धता आणि आध्यात्मिकता जपली, तीच आजच्या तरुण पिढीने आत्मसात केली, तर संगीत ही केवळ कला न राहता, एक जीवनशैली ठरू शकते.

किशोरीताई आमोणकर यांची जयंती साजरी करणं म्हणजे त्यांच्या गायनाचा केवळ गौरव नव्हे, तर त्यातून संगीताच्या आत्म्याशी नातं जुळवण्याचा संकल्प आहे. त्यांच्या रागांची गुंज, त्यांच्या बंदिशीतील नादमयता आणि त्यांच्या सुरांमागचं तत्त्वज्ञान हे सर्व आजही ताजं आहे, जिवंत आहे. आपण जर खरंच त्यांना श्रद्धांजली द्यायची असेल, तर आपल्या मनात संगीताविषयी जिज्ञासा, समर्पण आणि सादरीकरणाच्या पलीकडील चिंतन जागृत करायला हवं.
किशोरीताईंचा संगीतवारसा म्हणजे सुरांची साधना, आत्म्याची आराधना आणि भारतीय संगीताचा अमोल ठेवा.