तीन राष्ट्रगीतांचे गीतकार – रवींद्रनाथ टागोर : एक अपूर्व प्रतिभेचे धनी

आज, ७ मे, ही तारीख आपल्या सांस्कृतिक आणि साहित्यिक वारशासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. कारण आजच्याच दिवशी जन्म झाला होता भारताचे पहिले नोबेल पारितोषिक विजेते, विश्वकवी रवींद्रनाथ टागोर यांचा. टागोर हे केवळ एक कवी नव्हते, तर ते एक साहित्यिक, संगीतकार, नाटककार, शिक्षणतज्ज्ञ, चित्रकार, तत्त्वज्ञ आणि एक जागतिक विचारवंत होते. त्यांच्या प्रतिभेचा असा काही व्यापक विस्तार होता की त्यांनी तिन्ही देशांसाठी राष्ट्रगीत लिहिण्याचा अनोखा मान मिळवला.

तीन देश – तीन राष्ट्रगीतं – एकच टागोर!
रवींद्रनाथ टागोर यांचे नाव घेण्यात येते तेव्हा आपल्याला सर्वप्रथम आठवतो तो “जन गण मन” या भारताच्या राष्ट्रगीताचा गजर. परंतु हे फार कमी लोकांना ठाऊक आहे की त्यांनी बांगलादेश आणि श्रीलंका या देशांसाठीही राष्ट्रगीत लिहिले आहेत.

1. भारत – जन गण मन (1911)
   भारताचे राष्ट्रगीत “जन गण मन” हे गीत रवींद्रनाथ टागोर यांनी १९११ मध्ये लिहिले. मूळतः बंगाली भाषेत लिहिलेले हे गीत “ভারত ভাগ্য বিধাতা” या नावाने प्रसिद्ध झाले. नंतर याचा हिंदीत अनुवाद झाला. १९५० मध्ये या गीताला अधिकृत राष्ट्रगीताचा दर्जा देण्यात आला.
2. बांगलादेश – আমার সোনার বাংলা (Amar Shonar Bangla)
   बांगलादेशाचे राष्ट्रगीत “आमार सोनार बांगला” हे देखील टागोर यांनी १९०५ साली लिहिले. तत्कालीन बंगालच्या फाळणीविरोधात लोकांच्या भावना जागवण्यासाठी त्यांनी हे गीत लिहिले. १९७१ च्या मुक्तिसंग्रामानंतर बांगलादेश स्वतंत्र झाल्यावर या गीताला राष्ट्रगीताचा दर्जा देण्यात आला.
3. श्रीलंका – श्रीलंके मथा (Sri Lanka Matha)
   श्रीलंकेचे राष्ट्रगीत “Sri Lanka Matha” याची मूळ धून आणि प्रेरणा रवींद्रनाथ टागोर यांनी दिली होती. त्यांनी श्रीलंकेच्या संगीतकार Ananda Samarakoon यांना संगीताची शैली शिकवली होती, आणि त्यांच्या प्रभावामुळेच हे गीत तयार झाले. त्यामुळे हे गीत थेट टागोरांनी लिहिले नसले तरी त्याच्या मूळ प्रेरणास्त्रोत म्हणून टागोर यांचे नाव घेतले जाते.

कविता, कादंबऱ्या, गीते आणि नाटकांची समृद्ध परंपरा
रवींद्रनाथ टागोर यांचे साहित्य हे केवळ भावनात्मकच नाही तर मानवी जीवनाच्या अंतरंगाचा शोध घेणारे होते. त्यांनी सुमारे २००० हून अधिक गीतं, कविता, कादंबऱ्या, लघुकथा, नाटके, आणि प्रबंध लिहिले आहेत.
• गीतांजली हे त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध काव्यसंग्रह असून यासाठी त्यांना १९१३ मध्ये नोबेल पारितोषिक मिळाले. हे नोबेल पारितोषिक जिंकणारे ते पहिले आशियाई व्यक्ती ठरले.
• त्यांच्या प्रमुख कादंबऱ्यांमध्ये ‘गोरा’, ‘घरे बाहिरे’, ‘चित्रांगदा’, ‘योगायोग’ यांचा समावेश होतो.
• त्यांनी ब्राह्मो समाजाच्या विचारांना आधार देणारे आणि सामाजिक सुधारणांचे संदेश देणारे साहित्य मोठ्या प्रमाणात लिहिले.

शिक्षण आणि शांतिनिकेतन
रवींद्रनाथ टागोर यांचे एक महत्त्वाचे योगदान म्हणजे शांतीनिकेतन आणि नंतरच्या विश्वभारती विद्यापीठाची स्थापना. पारंपरिक शिक्षणपद्धतीला विरोध करून त्यांनी एक सर्जनशील, कला-संवेदनशील शिक्षणपद्धती उभी केली. त्यांचा विश्वास होता की प्रकृतीच्या सान्निध्यात, स्वतंत्र विचारांमध्येच खऱ्या अर्थाने शिक्षण घडते.

टागोर यांचा वारसा – आजही तितकाच प्रासंगिक
आजही रवींद्रनाथ टागोर यांचे विचार, त्यांची गीतं, आणि सामाजिक भान असलेले साहित्य आपल्याला शांती, मानवता, आणि एकात्मतेचा संदेश देतात. त्यांच्या गाण्यांमधील आत्मिक गूढता, त्यांच्या कथांमधील संवेदनशील पात्रं, आणि त्यांच्या कवितांमधील वैश्विक दृष्टिकोन हे आजच्या जगासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरते.

रवींद्रनाथ टागोर हे केवळ भारताचेच नव्हे, तर जगाचे सांस्कृतिक दूत होते. त्यांनी तीन देशांच्या राष्ट्रगीतांमधून प्रेम, एकता आणि मातृभूमीबद्दलचा अभिमान उभारला. त्यांच्या जयंतीनिमित्त आपण त्यांच्या साहित्याचा नव्याने अभ्यास करून, त्यांच्या विचारांना आपल्यात साकार करण्याचा संकल्प करूया.
कारण टागोर म्हणाले होते,
“Let me not pray to be sheltered from dangers, but to be fearless in facing them.”