स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी भारतातील ८ पक्षीमित्र गावांची प्रेरणादायी कहाणीजिथे माणसं निसर्गाची जबाबदारी घेऊन पक्ष्यांसाठी घर बनवतात!

दरवर्षी हजारो मैलांचा प्रवास करून स्थलांतरित पक्ष्यांचे थवे भारतात येतात. थंडीपासून बचाव, अन्न व पाण्याचा शोध, तसेच प्रजननाच्या योग्य जागा शोधण्यासाठी हे पक्षी विविध देशांतून भारतात स्थलांतर करतात. मात्र त्यांच्या या प्रवासात त्यांना असंख्य अडचणींचा सामना करावा लागतो – पर्यावरणीय बदल, शिकारी, अन्नाच्या टंचाईपासून ते मानवी अतिक्रमणापर्यंत अनेक संकटे.
अशा वेळी, भारतात अशी काही गावे आहेत, ज्यांनी आपली संवेदनशीलता, जाणीव आणि निसर्गाशी नाळ जोडलेली संस्कृती यामुळे स्थलांतरित पक्ष्यांचे रक्षण करण्याचा निर्णय घेतला. आज आपण अशाच ८ पक्षीमित्र गावांचा अभ्यास करू, ज्यांनी वर्षानुवर्षे पक्ष्यांचे संरक्षण, निवारा आणि पुनरुत्पादनासाठी मोलाची भूमिका बजावली आहे.

१. किरकसाळ गाव, महाराष्ट्र
जलसंवर्धनातून पक्ष्यांसाठी स्वर्गनिर्मिती
ठिकाण: बुलढाणा जिल्हा, महाराष्ट्र
प्रमुख पक्षी: विविध ३०० स्थलांतरित व २०० स्थानिक प्रजाती
उपाययोजना:
• गावकऱ्यांनी लघु पाणथळे (तळे) बांधली.
• पावसाचे पाणी साठवण्यावर भर दिला.
• पर्यावरण स्नेही शेती प्रणालीचा अवलंब.
परिणाम:
• विविध पक्षी प्रजातींसाठी उत्तम निवारा आणि अन्नसाखळी तयार.
• परिसरात पक्ष्यांची संख्या वाढली, जैवविविधतेत वाढ.
• गावात पक्षी निरीक्षण पर्यटनास चालना.

२. गोविंदपूर, तामदेई आणि रामखोल – ओडिशा
हिराकुंड जलाशयाच्या काठावर पक्ष्यांचे नंदनवन
ठिकाण: संबलपूर जिल्हा, ओडिशा
प्रमुख पक्षी: Bar-headed Goose, Northern Pintail, Common Teal
उपाययोजना:
• हिराकुंड जलाशयाच्या परिसरात स्वच्छता मोहीम.
• स्थानिकांनी शिकारीवर नियंत्रण ठेवले.
• पाणथळ क्षेत्राचे संवर्धन.
परिणाम:
• दरवर्षी 2 लाखांहून अधिक स्थलांतरित पक्ष्यांचे आगमन.
• लोकांच्या प्राकृतिक सहजीवनात सकारात्मक बदल.
• पर्यावरण जागरूकता वाढली, युवा पिढी अधिक सहभागी.

३. तेलुकुंची, आंध्र प्रदेश
कायदेशीर संरक्षण आणि पक्षी संवर्धनाचा आदर्श
ठिकाण: कुर्नूल जिल्हा, आंध्र प्रदेश
प्रमुख पक्षी: Asian Openbill Stork
उपाययोजना:
• गाव सभेने कठोर नियमावली तयार केली.
• Asian Openbill Storks ला इजा केल्यास शिक्षा निश्चित.
• स्थानिक लोक पक्षी संवर्धनाचे प्रशिक्षण घेतात.
परिणाम:
• दरवर्षी पावसाळ्यात 6 महिने पक्ष्यांचा मुक्काम.
• शिस्तबद्ध व्यवस्था आणि संरक्षण.
• या मॉडेलचा इतर गावांनी स्वीकार सुरू केला.

४. कोक्करेबेल्लूर, कर्नाटक
घराच्या झाडावरच पक्ष्यांचा घरटं – माणूस आणि निसर्गाचा संगम
ठिकाण: मंड्या जिल्हा, कर्नाटक
प्रमुख पक्षी: Spot-billed Pelican, Painted Stork
उपाययोजना:
• पक्ष्यांना झाडांवर घरटं बांधण्यासाठी सुरक्षित जागा.
• जखमी पक्ष्यांवर उपचार करण्यासाठी स्वयंसेवक कार्यरत.
• गावात शिकारीसाठी कडक बंदी.
परिणाम:
• पक्षी गावकऱ्यांवर पूर्णतः अवलंबून राहू लागले.
• गावकऱ्यांचा पक्षीप्रेमाचा वारसा पुढच्या पिढीकडे हस्तांतरित.

५. कीचन, राजस्थान
‘खाद्य घरं’ तयार करून क्रेन्सना दिला विसावा
ठिकाण: नागौर जिल्हा, राजस्थान
प्रमुख पक्षी: Demoiselle Crane
उपाययोजना:
• पक्ष्यांसाठी विशेष ‘खाद्य घरं’ (चुगण्याच्या जागा).
• अन्न व पाणी सतत उपलब्ध ठेवले जाते.
• स्थानिक लोक त्यांची देखभाल करतात.
परिणाम:
• हजारो क्रेन्स हिमालय पार करण्याआधी येथे थांबतात.
• गावात पक्षी महोत्सव साजरे होतात.
• पर्यटनातून आर्थिक उत्पन्नही वाढले.

६ . पांगती, नागालँड
Amur Falcons चे अभयारण्य तयार करणारे संरक्षणशील लोक
ठिकाण: वोक्हा जिल्हा, नागालँड
प्रमुख पक्षी: Amur Falcon
उपाययोजना:
• पक्ष्यांसाठी विशेष राखीव जमीन.
• शिकार रोखण्यासाठी समुदाय स्वयंशिस्त.
• शाळांमध्ये पक्षीसंवर्धनावर आधारित शिक्षण.
परिणाम:
• Amur Falcons ची संख्या लक्षणीय वाढली.
• पांगती आता आंतरराष्ट्रीय पक्षी संवर्धन नकाशावर.

७ . मंगलाजोडी, ओडिशा
शिकाऱ्यांपासून पर्यावरण रक्षक होण्याचा प्रवास
ठिकाण: चिलिका तलाव किनारा, ओडिशा
प्रमुख पक्षी: Black-tailed Godwit, Whiskered Tern, Northern Shoveler
उपाययोजना:
• शिकार करणाऱ्या लोकांना वैकल्पिक रोजगार दिला.
• संरक्षण संस्थांशी भागीदारी करून संवेदनशील पाणथळ राखली.
• स्वयंसेवी पथके तयार.
परिणाम:
• पक्षी संख्या ५००० वरून ३ लाखांपर्यंत पोहोचली.
• आज मंगलाजोडी हे सर्वोत्तम पक्षीप्रेमी गाव मानले जाते.

८. मेनार, राजस्थान
‘पक्षी मित्र’ या ओळखीने प्रसिद्ध झालेलं गाव
ठिकाण: उदयपूर जिल्हा, राजस्थान
प्रमुख पक्षी: Garganey, Eurasian Wigeon, Common Shelduck
उपाययोजना:
• गावकऱ्यांनी दोन तलावांभोवती संरक्षण उपाय केले.
• शिकारींना रोखण्यासाठी रात्रगस्ती.
• बालकांपासून वृद्धांपर्यंत प्रत्येकजण ‘पक्षी मित्र’.
परिणाम:
• १०० हून अधिक स्थलांतरित पक्षीप्रजातींचं आगमन.
• मेनार गावाचे नाव जागतिक पक्षी नकाशावर.

निसर्गाचं रक्षण हेच खऱ्या अर्थानं माणुसकीचं कार्य
या गावांनी दाखवून दिलं की स्थलांतरित पक्ष्यांचं रक्षण ही केवळ पर्यावरणप्रेमाची बाब नाही, तर एक सामाजिक आणि सांस्कृतिक जबाबदारी आहे. जलसंवर्धन, समाजजागृती, शिकारीला विरोध, आणि सहजीवनाची भावना या सर्व घटकांच्या आधारे ही गावे देशासाठी प्रेरणास्थान ठरली आहेत.

या गावांचा अनुभव दाखवतो की स्थानिक लोकांचा सक्रिय सहभाग, शासनाची मदत आणि पर्यावरण संवर्धन संस्था यांच्या सहकार्यामुळे निसर्गाशी समरस होणारा समाज घडवता येतो.