सुप्रसिद्ध चित्रकार मकबूल फिदा हुसैन अर्थात एम.एफ. हुसैन यांच्या ‘ग्राम यात्रा’ या चित्राने लिलावात विक्रमी किंमत गाठली आहे. न्यूयॉर्कमधील ‘ख्रिस्टीज’ या प्रतिष्ठित लिलाव संस्थेच्या 19 मार्च 2025 रोजी झालेल्या लिलावात हे चित्र तब्बल 13.75 दशलक्ष अमेरिकन डॉलर्स, म्हणजेच जवळपास 119 कोटी रुपयांना विकले गेले. भारतीय चित्रकलेच्या इतिहासात आजवर कोणत्याही चित्रासाठी मिळालेली ही सर्वाधिक किंमत आहे.
‘ग्राम यात्रा’ हे हुसैन यांचे 1954 सालचे एक अनमोल चित्र आहे. हे चित्र 14 फूट लांब आणि 3 फूट उंच असलेले तैलरंगात रंगवलेले एक भव्य भित्तीचित्र आहे. या चित्रामध्ये ग्रामीण भारताचे जीवन, संस्कृती आणि परंपरा यांचे सूक्ष्म दर्शन घडते. हे एकसंध चित्र नसून तेरा वेगवेगळ्या चौकटींमध्ये जीवनाच्या विविध पैलूंना स्थान देण्यात आले आहे. पारंपरिक भारतीय लघुचित्र शैली आणि आधुनिक अभिव्यक्ती यांचा सुरेख मिलाफ या चित्रात पाहायला मिळतो.
हुसैन यांच्या खास शैलीत हे चित्र रंगवले गेले असून मातीशी नाते सांगणारे मातकट, लालसर आणि पिवळसर रंग त्याला जिवंत करतात. जात्यावर दळणारी महिला, शेती करणारे शेतकरी, स्वयंपाक करणाऱ्या स्त्रिया, गाडीतून प्रवास करणाऱ्या स्त्रिया – या सर्व घटकांतून भारतीय ग्रामीण जीवनाची विविधता आणि वैभव दिसते. चित्राच्या एका भागात एका शेतकऱ्याने पुढे केलेला हात दुसऱ्या चौकटीत असलेल्या जमिनीच्या प्रतिमेला स्पर्श करत असल्याचे दिसते. ही प्रतिमा शेती आणि शेतकरी या भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या कण्याला दिलेले प्रतीकात्मक वंदन आहे, असे अनेक समीक्षक मानतात.
हे चित्र जवळपास 50 वर्षे नॉर्वेच्या एका रुग्णालयाच्या भिंतीवर होते आणि ते काहीसे दुर्लक्षित राहिले. 1954 साली, जागतिक आरोग्य संघटनेसाठी (WHO) काम करणाऱ्या डॉक्टर लिऑन एलियास वोलोडार्स्की यांनी हे चित्र अवघ्या 1400 रुपयांना खरेदी केले होते. त्यांनी हे चित्र पुढे ऑस्लो विद्यापीठाच्या रुग्णालयाला दान केले. अनेक दशके एका कॉरिडॉरमध्ये टांगले गेलेले हे चित्र कलाजगतात फारसे चर्चेत नव्हते. मात्र, 2013 मध्ये या चित्राविषयी माहिती प्रसिद्ध झाली आणि त्यानंतर त्याचे दिल्ली, लंडन आणि न्यूयॉर्क येथे प्रदर्शन झाले.
‘ग्राम यात्रा’च्या विक्रीमुळे भारतीय कलेला जागतिक स्तरावर नवी ओळख मिळाली आहे. ख्रिस्टीजच्या दक्षिण आशियाई आधुनिक आणि समकालीन कला विभागाचे प्रमुख निशाद आवारी म्हणतात, “आधुनिक दक्षिण आशियाई कलेचं सार एका चित्रात सामावलं असेल, तर ते हेच आहे.” हुसैन यांनी 1952 मध्ये केलेल्या चीन दौऱ्याच्या प्रभावाचे प्रतिबिंबही ‘ग्राम यात्रा’मध्ये दिसते. झू बेहोंग यांच्यासारख्या चिनी कलाकारांच्या कॅलिग्राफिक ब्रशवर्कचा प्रभाव या चित्रातील फटकाऱ्यांमध्ये जाणवतो.
एम.एफ. हुसैन हे भारतीय आधुनिक चित्रकलेचे एक महत्त्वाचे अध्वर्यू होते. त्यांच्या कारकीर्दीची सुरुवात मुंबईत झाली, पण त्यांच्या चित्रांमध्ये संपूर्ण भारताचे प्रतिबिंब उमटते. भारतीय लोकजीवन, रामलीला, पारंपरिक संस्कृती आणि आधुनिकतावाद यांचे मिश्रण त्यांच्या चित्रांमध्ये पाहायला मिळते. हुसैन यांची ओळख पुढे ‘सुधारित क्यूबिस्ट’ शैलीसाठी झाली, जिथे त्यांनी ठळक रेषा आणि भौमितिक आकारांचा वापर केला.
या ऐतिहासिक लिलावामुळे भारतीय मास्टर्सच्या अन्य चित्रकलांनाही मोठी किंमत मिळू शकते. डीएजी (पूर्वीची दिल्ली आर्ट गॅलरी) चे सीईओ आशिष आनंद म्हणतात, “भारतीय चित्रकृती केवळ सौंदर्यदृष्टीने नव्हे, तर आर्थिकदृष्ट्याही महत्त्वाच्या ठरत आहेत.” भारतीय चित्रकलेला आता जागतिक पातळीवर नवी प्रतिष्ठा मिळत आहे. ‘ग्राम यात्रा’च्या लिलावानंतर हुसैन यांची इतर काही चित्रे देखील मोठ्या किंमतीला विकली जाण्याची शक्यता आहे. हुसैन यांच्या ‘झमीन’ या 1955 सालच्या चित्रातही ‘ग्राम यात्रा’सारखा ग्रामीण जीवनाचा प्रभाव दिसतो. सध्या ‘झमीन’ हे चित्र नॅशनल गॅलरी ऑफ मॉडर्न आर्टच्या संग्रहात आहे.
‘ग्राम यात्रा’च्या ऐतिहासिक लिलावामुळे भारतीय कलेला जागतिक स्तरावर उभारी मिळाली आहे. हुसैन यांनी भारतीय कलेला आधुनिकतेच्या वाटेवर नेले आणि त्यांच्या चित्रांमधून भारताच्या लोकजीवनाचे गहिरे रंग उमटले. या लिलावाने भारताच्या सांस्कृतिक वारशाला नवे पंख मिळाले आहेत आणि भारतीय कला जागतिक स्तरावर अधिक दृढपणे मांडली जात आहे.
