कोकणातील रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांमध्ये विखुरलेल्या प्राचीन कातळशिल्पांचा शोध घेऊन त्यांचे संवर्धन करणारे सुधीर उर्फ भाई रिसबूड हे एक प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व आहेत. इलेक्ट्रॉनिक्स अभियंता असलेल्या रिसबूड यांनी आपल्या सहकाऱ्यांसह गेल्या दशकभरात १,७०० हून अधिक कातळशिल्पे शोधून काढली आहेत, जी सुमारे ७२ गावांमध्ये आढळतात. चला तर मग कातळशिल्पे म्हणजे नक्की काय? आणि या कातळशिल्पांच्या जनत व संवर्धनातून इतिहासकारांना नेमकी कोणती माहिती मिळते हे जाणून घेऊया.
कातळशिल्प म्हणजे काय?
कातळशिल्पे (Rock Art) म्हणजे नैसर्गिक खडकांच्या पृष्ठभागावर मानवाने कोरलेली, रंगवलेली किंवा रेखाटलेली चित्रे किंवा चिन्हे. या शिल्पांमध्ये प्राचीन काळातील मानवाच्या धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचे प्रतिबिंब दिसते. कातळशिल्पे विविध प्रकारांमध्ये विभागली जातात:
• चित्रशिल्पे (Pictographs): खडकांवर रंगवलेली चित्रे.
• कोरीव शिल्पे (Petroglyphs): खडकांवर कोरून तयार केलेली आकृती.
• शिल्पित शिल्पे (Rock Reliefs): खडकांवर उभारून तयार केलेली शिल्पे.
• भू-चित्रे (Geoglyphs): जमिनीवर मोठ्या प्रमाणात तयार केलेली आकृती.
या शिल्पांद्वारे प्राचीन मानवाने आपले विचार, श्रद्धा आणि जीवनशैली व्यक्त केली आहे.
कोकणातील कातळशिल्पे आणि भाई रिसबूड यांचे योगदान
महाराष्ट्राच्या कोकण भागात, विशेषतः रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांमध्ये, अनेक प्राचीन कातळशिल्पे आढळतात. या शिल्पांमध्ये प्राणी, मानव आकृती, भूमितीय रचना आणि धार्मिक चिन्हे दिसतात. या कातळशिल्पांचा शोध घेऊन त्यांचे संवर्धन करणारे सुधीर उर्फ भाई रिसबूड हे एक प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व आहेत.
इलेक्ट्रॉनिक्स अभियंता असलेल्या रिसबूड यांनी आपल्या सहकाऱ्यांसह गेल्या दशकभरात १,७०० हून अधिक कातळशिल्पे शोधून काढली आहेत, जी सुमारे ७२ गावांमध्ये आढळतात. त्यांनी २०१० साली ‘निसर्गयात्री संस्था’ या स्वयंसेवी संस्थेची स्थापना केली, ज्याच्या माध्यमातून त्यांनी कोकणातील विविध गावांमध्ये जाऊन स्थानिक लोकांच्या मदतीने कातळशिल्पांचा शोध घेतला. या कातळशिल्पांमध्ये हत्ती, गेंडा, वाघ, माश्या, पक्षी, मानव आकृती आणि विविध भूमितीय रचना आढळतात. काही शिल्पे ६ ते ८ मीटर लांब असून, ती लेटराइट खडकांवर कोरलेली आहेत.
कातळशिल्पांचे ऐतिहासिक महत्त्व
कातळशिल्पे मानवाच्या प्राचीन इतिहासाचा अमूल्य ठेवा आहेत. या शिल्पांद्वारे इतिहासकार आणि पुरातत्त्ववेत्ते प्राचीन मानवाच्या जीवनशैली, धार्मिक श्रद्धा, सामाजिक रचना आणि पर्यावरणीय परिस्थिती यांचा अभ्यास करतात. उदाहरणार्थ, भारतातील भीमबेटका येथील कातळशिल्पे सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वीची असून, त्या काळातील मानवाच्या जीवनाचे चित्रण करतात.
कातळशिल्पांचा अभ्यास केल्याने प्राचीन मानवाच्या धार्मिक विधी, सामाजिक समजुती आणि सांस्कृतिक विकासाची माहिती मिळते. उदाहरणार्थ, काही शिल्पांमध्ये शिकारीचे दृश्य, नृत्य, धार्मिक विधी आणि प्राणीचित्रे आढळतात, ज्यामुळे त्या काळातील मानवाच्या जीवनशैलीची झलक मिळते.
कातळशिल्पांचे संवर्धन आणि जागतिक मान्यता
भाई रिसबूड यांच्या प्रयत्नांमुळे कोकणातील कातळशिल्पे युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या प्राथमिक यादीत समाविष्ट झाली आहेत. तसेच महारष्ट्राचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि सांस्कृतिक मंत्री आशिष शेलार यांनी या स्थळांच्या संवर्धनासाठी प्रयत्न सुरू केले आहेत. स्थानिक लोकांना या कातळशिल्पांच्या महत्त्वाबाबत जाणीव करून देण्यासाठी रिसबूड यांनी शाळांमध्ये जाऊन विद्यार्थ्यांना या वारशाबद्दल माहिती दिली आणि स्थानिक मार्गदर्शकांचे प्रशिक्षण घेतले.
कातळशिल्पे म्हणजे मानवाच्या प्राचीन इतिहासाचा अमूल्य ठेवा आहे. भाई रिसबूड यांचे कार्य म्हणजे एकट्याच्या समर्पणातून सांस्कृतिक वारशाचे जतन करण्याचा आदर्श उदाहरण आहे. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे कोकणातील कातळशिल्पे जागतिक स्तरावर ओळखली जात आहेत आणि स्थानिक लोकांमध्ये त्यांच्या संवर्धनाची जाणीव निर्माण झाली आहे.
