राजस्थानमधील करौली जिल्ह्यातील एका लहानशा गावात घडलेली ही घटना केवळ एका कुटुंबाच्या वेदनेची कहाणी नाही, तर ही आहे भारतीय समाजात आजही खोलवर रुजलेल्या रूढी, परंपरांचे वास्तव दाखवणारी वस्तुपाठासारखी गोष्ट.
एका साध्या निर्णयाचा एवढा मोठा परिणाम होऊ शकतो, हे या कुटुंबाने आपल्या अंगावर घेतलं.
हा प्रसंग आहे एका गरीब पण सुसंस्कृत कुटुंबाचा, ज्यांनी आपल्या लहानग्या मुलाच्या आरोग्याच्या दृष्टीने त्याच्या मिशा कापण्याचा निर्णय घेतला. त्यासाठी ना त्यांनी कोणाला विचारलं, ना समाजाच्या तथाकथित “नियमांचं” उल्लंघन करण्याची भावना होती. फक्त आणि फक्त मुलाच्या सौंदर्याची नाही तर स्वच्छतेची, आरोग्याची काळजी होती. परंतु इथेच त्यांच्या समस्येला सुरुवात झाली. कारण त्या कुटुंबाचा संबंध एका विशिष्ट जातीजमातीतून होता – जिथे मिशा म्हणजे प्रतिष्ठेचं प्रतीक मानलं जातं. मिशा कापली, म्हणजे इज्जत गेली. आणि इथे समाजाच्या प्रतिष्ठेपेक्षा मुलाच्या आरोग्याला प्राधान्य दिलं गेलं – हे समाजाला अजिबात रुचलं नाही. या छोट्याशा कृतीनंतर, स्थानिक जात पंचायतीने एकतर्फी निर्णय घेतला. त्यांनी या कुटुंबावर 11 लाख रुपयांचा दंड लावला – हो, फक्त मिशा कापल्यामुळे! ही रक्कम त्या कुटुंबाच्या दृष्टीने फक्त आर्थिक भार नव्हता, तर आत्मसन्मानावर आणि माणुसकीवर झालेला आघात होता.
ज्या कुटुंबानं स्वतःच्या पोरासाठी एक प्रेमळ निर्णय घेतला, त्याचं हे असं “शुद्धीकरण” समाजाने दडपशाही करून केलं. त्या घरातल्या आई-वडिलांच्या डोळ्यातील अश्रू, मुलाच्या डोळ्यातल्या गोंधळलेल्या प्रश्नांनी एका समाजाच्या मनोवृत्तीवरच प्रश्नचिन्ह उपस्थित केलं आहे.
भारतात अनेक समाजगट, जाती, पंथ आजही त्यांच्या परंपरांना अत्यंत काटेकोरपणे पाळतात. परंतु जेव्हा परंपरा माणसावर अत्याचार करते, तेव्हा ती परंपरा नव्हे, तर मानसिक गुलामी ठरते.
या घटनेतून हे स्पष्ट होतं की, समाजाने अजूनही व्यक्तिस्वातंत्र्याचं, अभिव्यक्तीचं महत्त्व पुरेसं स्वीकारलेलं नाही. मिशा ठेवणं-न ठेवणं हा वैयक्तिक प्रश्न आहे. पण जर समाज त्या छोट्याशा कृतीवर एवढा दडपशाहीने प्रतिसाद देतो, तर तिथे अजूनही आपल्याला बराच मोठा सामाजिक प्रवास बाकी आहे.
या प्रकरणात सर्वात दु:खद बाब म्हणजे, इतक्या मोठ्या अन्यायानंतरही संबंधित कुटुंबाने पोलिसांत तक्रार केली नाही. का? कारण त्यांना भीती होती – बहिष्काराची, समाजाच्या रोषाची. ही स्थितीच आपल्या यंत्रणांच्या प्रभावीपणावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करते.
या संपूर्ण घटनेतून आपल्याला एक गोष्ट शिकण्यासारखी आहे – की सामाजिक सन्मान, प्रतिष्ठा आणि परंपरांचा आदर करताना, व्यक्तीचा आत्मसन्मान आणि आरोग्य बाजूला ठेवू नये. या कुटुंबाची कथा आपल्याला डोळे उघडायला लावते – की कधी कधी, साधा वाटणारा निर्णय एखाद्याच्या आयुष्याला कलाटणी देतो.
समाजाने त्यांच्यावर अन्याय केला, पण या प्रसंगातून समाजालाच प्रश्न पडावा, हीच खरी गरज आहे.
