भारत आणि पाकिस्तान, हे दोन शेजारी देश, १९४७ मध्ये ब्रिटिश साम्राज्याच्या विभाजनानंतर सतत तणावात राहिले आहेत. या दोन्ही देशांमधील लष्करी शक्तीचं गणित खूप जटिल आहे, कारण ते केवळ पारंपरिक लष्करी सामर्थ्यांवर नाही, तर अण्वस्त्रांच्या संदर्भातही एकमेकांना सशस्त्र प्रतिसाद देण्याची क्षमता आहेत. जम्मू-काश्मीरमधील तणाव, सीमेवरील लढाई, आणि दहशतवादी हल्ल्यांच्या पार्श्वभूमीवर, भारत आणि पाकिस्तान यांची लष्करी सज्जता आणि सुरक्षा धोरण अत्यंत महत्त्वाची ठरली आहे. दोन्ही देश आपल्या शस्त्रास्त्रांची आणि तंत्रज्ञानाची जाणीव ठेवून एकमेकांवर दबाव टाकण्याचा प्रयत्न करतात.
या लेखात, भारत आणि पाकिस्तानच्या लष्करी सामर्थ्याची सखोल तुलना केली जाईल, ज्यामध्ये त्यांच्या अण्वस्त्रांची स्थिती, लष्करी सुसज्जतेच्या बाबी, ड्रोन्सच्या वाढीचा ट्रेंड, आणि युद्धाच्या धोख्याबाबतची समज यांचा समावेश होईल. या तुलनेच्या माध्यमातून, या दोन्ही देशांच्या सैन्य क्षमतेची स्पष्ट चित्रे उभी राहतील.
1. लष्करी सामर्थ्याची तुलना: भारत आणि पाकिस्तान
ग्लोबल फायर पॉवर रँकिंग:
ग्लोबल फायर पॉवरच्या २०२५ च्या अहवालानुसार, भारत सैन्याच्या सामर्थ्यात चौथ्या स्थानावर आहे, तर पाकिस्तान १२व्या स्थानावर आहे. भारताच्या लष्कराच्या आकाराच्या तुलनेत पाकिस्तानचे सैन्य कमी मोठे आहे, परंतु दोन्ही देशांच्या लष्करी सामर्थ्यात वादविवाद व तणाव कायम आहेत.
भारतीय लष्कराची ताकद:
भारताच्या लष्करात जवळपास २२ लाख जवान, ४,२०१ रणगाडे, १०० सेल्फ प्रोपेल्ड आर्टिलरी आणि ३,९७५ ओढून न्यायची आर्टिलरी आहेत. वायुदलाच्या बाबतीत भारताकडे २,२२९ विमानं असून त्यात ५१३ लढाऊ विमानं आणि २७० वाहतुकीची विमानं आहेत. भारतीय नौदलाकडे २९३ युद्धनौका असून त्यात दोन विमानवाहू जहाजं, १३ डिस्ट्रॉयर आणि १८ पाणबुड्या आहेत. भारताच्या लष्कराला युजर्सद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या ड्रोनच्या संख्येतही लक्षणीय वाढ झालेली आहे, त्याच्या विश्लेषणानुसार भारताकडे पाच हजार ड्रोन्स असण्याची शक्यता आहे.
पाकिस्तानी लष्कराची ताकद:
पाकिस्तानच्या लष्करात १३.११ लाख जवान असून, १,३९९ विमानं आणि ६६२ सेल्फ प्रोपेल्ड आर्टिलरी आहेत. पाकिस्तानच्या वायुदलाकडे ३२८ लढाऊ विमानं असून त्यांच्याकडे १२१ युद्धनौका आहेत. पाकिस्तानने ड्रोनच्या बाबतीतही महत्त्वपूर्ण प्रगती केली आहे, आणि चीन व तुर्की कडून विविध प्रकारचे ड्रोन्स विकत घेतले आहेत.
2. अण्वस्त्रांची स्थिती
अण्वस्त्रांच्या बाबतीत भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात जवळपास समान शक्ती आहे. २०२४ च्या स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट (SIPRI) च्या अहवालानुसार, भारताकडे १७२ अण्वस्त्रं आहेत, तर पाकिस्तानकडे १७० अण्वस्त्रं आहेत. दोन्ही देशांनी अण्वस्त्रांची उत्पादन क्षमता वाढवली आहे, आणि ते एकमेकांवर दबाव टाकण्यासाठी याचा वापर करतात.
भारताच्या अण्वस्त्र धोरणाचे स्वरूप:
भारताची धोरणात्मक लांब पल्ल्याच्या अण्वस्त्रांची तैनाती अधिक आहे, ज्यामुळे ते चीनसारख्या शक्तीशाली देशांवर देखील हल्ला करू शकतात. भारताच्या अण्वस्त्र धोरणाची मुख्य धारणा ‘नो फर्स्ट यूज़’ आहे, ज्याचा अर्थ आहे की भारत अण्वस्त्रांचा वापर केवळ इतर देशांकडून अण्वस्त्र हल्ला झाल्यावरच करेल.
पाकिस्तानचे अण्वस्त्र धोरण:
पाकिस्तान अण्वस्त्रांची निर्मिती भारताच्या लष्करी शक्तीला संतुलन देण्यासाठी करतो. पाकिस्तानचे अण्वस्त्र धोरण हे ‘फर्स्ट यूज़’ म्हणजेच, शत्रूच्या कोणत्याही हल्ल्याला प्रतिसाद देण्यासाठी अण्वस्त्रांचा वापर करण्यावर केंद्रित आहे.
3. ड्रोन युद्ध: भारत आणि पाकिस्तान
ड्रोनच्या वापरात दोन्ही देशांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे. भारताने २०२३ मध्ये अमेरिकेशी साडेतीन अब्ज डॉलर किंमतीचे ३१ प्रीडेटर ड्रोन्स विकत घेतले आहेत. हे ड्रोन अत्यंत घातक आणि यशस्वी मानले जातात. यासाठी, भारत ड्रोनचा वापर खास करून लांब पल्ल्याचे हल्ले करण्यासाठी आणि शत्रूच्या तळांचा नाश करण्यासाठी करतो.
पाकिस्तानही ड्रोनच्या वापरात मागे नाही. पाकिस्तान तुर्की, चीन आणि जर्मनीकडून विविध प्रकारचे ड्रोन विकत घेत आहे. ‘बॅराक्तर’ आणि ‘शहपर’ हे पाकिस्तानच्या प्रमुख ड्रोन आहेत. पाकिस्तान कधीकधी या ड्रोनचा वापर भारताच्या सीमेवर देखरेखीच्या हेतूने करतो.
4. लष्करी सज्जता आणि धोरण
भारताची लष्करी तयारी:
भारताच्या पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली, भारताने दहशतवादी हल्ल्यांना कठोर प्रत्युत्तर दिले आहे. भारताने जम्मू-काश्मीरमधील तणावपूर्ण परिस्थितीत सैनिकांच्या कारवाईची तयारी केली आहे.
पाकिस्तानची लष्करी सज्जता:
पाकिस्तानचे संरक्षण मंत्री ख्वाजा आसिफ आणि पंतप्रधान शहबाज शरीफ यांनीही भारताच्या कोणत्याही लष्करी कारवाईला उत्तर देण्याची तयारी दाखवली आहे. त्यांनी पाकिस्तानचे सैन्य ‘सज्ज’ असल्याचा इशारा दिला आहे.
5. सामरिक निर्णयांची भूमिका
भारत आणि पाकिस्तानमधील लष्करी संघर्षाचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे यांचे सामरिक निर्णय. दोन्ही देश एकमेकांना लष्करी कारवाईला ‘धोका’ मानत आहेत, आणि त्यांच्यातील तणाव शिगेला पोहोचलेला आहे. असे दिसते की दोन्ही देशांमध्ये कोणतीही लष्करी संघर्ष सुरू झाला तर तो मोठ्या युद्धाच्या दिशेने जाऊ शकतो.
भारत आणि पाकिस्तानमधील लष्करी सामर्थ्य हे विविध घटकांवर अवलंबून आहे. भारताची लष्करी ताकद जरी पाकिस्तानपेक्षा मोठी असली तरी, अण्वस्त्रांच्या वापराची धमकी आणि पारंपरिक लष्करी शक्तीचा सुसंवाद दोन्ही देशांमध्ये संभाव्य युद्धाच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आहे. या दोन्ही देशांचे लष्करी धोरणे, तसेच अण्वस्त्रांच्या संख्येत जवळपास समानता असणे, त्यांच्या सामरिक निर्णयांना अधिक गुंतागुंतीचे बनवते.
