रविवारी तो सबको छुट्टी होती है। हा डायलॉग तुम्ही ऐकला असेलच. पण तुम्हाला कधी प्रश्न पडला आहे का, की बहुतांश लोकांना रविवारी का सुट्टी असते?
भारतात रविवारी सुट्टी ही आज आपण ज्या सहजतेने घेतो, तिच्या मागे एक सशक्त इतिहास, संघर्ष आणि समाजिक बदलांची मालिका दडलेली आहे. शाळा, बँका, सरकारी कार्यालये यांना रविवार सुट्टी का असते, यामागचा प्रवास हा ब्रिटिश कालखंडापासून सुरू होतो आणि आजच्या भारतातही त्याचा प्रभाव कायम आहे.
ब्रिटिश कालखंडातील सुरुवात – फॅक्टरीज कायदा (1881)
औद्योगिक क्रांतीमुळे ब्रिटिश भारतात मोठ्या प्रमाणावर कापडगिरण्या, कारखाने सुरू झाले होते. कामगारांना दररोज 12-14 तास काम करावे लागत होते. या अति कामाच्या विरोधात कामगारांनी आवाज उठवला आणि त्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी.
1881 मध्ये ब्रिटिश सरकारने ‘फॅक्टरीज कायदा’ लागू केला, ज्यामध्ये आठवड्यातून एक दिवस सुट्टी अनिवार्य केली गेली. ख्रिश्चन परंपरेनुसार रविवार हा ‘प्रभूचा दिवस’ (Sunday as Sabbath) मानला जात असल्याने रविवार हा दिवस सुट्टीसाठी निवडण्यात आला.
कामगार हक्कांची चळवळ – नारायण मेघाजी लोखंडे यांचे योगदान
नारायण मेघाजी लोखंडे हे भारतीय कामगार चळवळीचे जनक मानले जातात. त्यांनी सात वर्षांच्या संघर्षानंतर 10 जून 1890 रोजी ब्रिटिश सरकारकडून भारतीय कामगारांसाठी रविवारी सुट्टी मिळवून दिली. ही सुट्टी केवळ एक दिवसाची विश्रांती नव्हे, तर ती सामाजिक न्यायाची पहिली पायरी होती.
बँका, शाळा आणि सरकारी कार्यालये – प्रशासकीय दृष्टिकोनातून निर्णय
ब्रिटिश प्रशासनाने आपल्या सोयीसाठी बँका, शाळा आणि सरकारी कार्यालयांनाही रविवारी बंद ठेवण्यास सुरुवात केली.
शाळा: विद्यार्थ्यांना आठवड्यातून एक दिवस विश्रांती देण्यासाठी रविवार निवडला गेला.
बँका: रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या नियमांनुसार, बँकांना रविवारसह काही शनिवारही सुट्टीसाठी निश्चित करण्यात आले (1 सप्टेंबर 2015 पासून प्रत्येक दुसऱ्या आणि चौथ्या शनिवारी बँका बंद).
सरकारी कार्यालये: ब्रिटिश काळातच रविवार बंद ठेवण्याचा आदेश देण्यात आला होता, जो स्वातंत्र्यानंतरही कायम राहिला.
स्वातंत्र्यानंतरचे कायदे आणि रविवारची परंपरा
भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही रविवारची सुट्टी कायम ठेवण्यात आली. 1955 च्या ‘शॉप्स अँड एस्टॅब्लिशमेंट्स कायदा’नुसार, प्रत्येक कर्मचाऱ्याला आठवड्यातून एक दिवस सुट्टी देणे बंधनकारक ठरले. बहुतेक राज्यांनी रविवार हा दिवस निवडला.
आजचा रविवारचा सुट्टीचा दिवस हा केवळ एक सवय नाही, तर इतिहासातील संघर्ष, श्रमिक हक्क आणि सामाजिक समतोल यांचा परिणाम आहे. ही सुट्टी म्हणजे श्रमजीवी वर्गाच्या संघर्षाचा सन्मान असून, समाजातील विश्रांती आणि कुटुंब एकत्र येण्याचा एक सांस्कृतिक दिवस बनला आहे.
