धनाची पूजा आणि धन्वंतरीची आराधना म्हणजेच धनत्रयोदशी!

दिवाळीचा आरंभ धनत्रयोदशीने होतो. हिंदू पंचांगानुसार कार्तिक कृष्ण पक्षातील त्रयोदशी हा दिवस धनत्रयोदशी म्हणून साजरा केला जातो. उत्तर भारतात याला धनतेरस, तर महाराष्ट्रात धनत्रयोदशी असे म्हणतात. या दिवशी आरोग्य, आयुष्य आणि धनसंपत्तीची प्रार्थना केली जाते. “धन” म्हणजे संपत्ती आणि “त्रयोदशी” म्हणजे तेरावा दिवस, असा या शब्दाचा अर्थ होतो. हा दिवस दिवाळीचा प्रारंभ असल्याने विशेष महत्त्वाचा मानला जातो.

धनत्रयोदशीविषयी पुराणांमध्ये अनेक कथा सांगितल्या जातात. त्यापैकी एक प्रसिद्ध कथा यमदीपदानाशी संबंधित आहे. एकदा यमधर्माने आपल्या दूतांना विचारले की, प्राण हरताना तुम्हाला कधी दया आली आहे का? तेव्हा दूतांनी उत्तर दिले की, एकदा हैम नावाच्या राजाच्या मुलाचा विवाह चालू असताना चौथ्या दिवशी सर्पदंशाने त्याचा मृत्यू झाला. त्या वेळी आम्हाला अत्यंत वाईट वाटले. यावर यमधर्म म्हणाले की, अश्विन कृष्ण त्रयोदशीपासून पाच दिवस जो सायंकाळी दिवे लावून यमदीपदान करेल, त्याला अकाली मृत्यू येणार नाही. त्या दिवसापासून या दिवशी दक्षिण दिशेकडे तोंड करून दिवा लावण्याची प्रथा सुरू झाली.

धनत्रयोदशीशी संबंधित दुसरी कथा म्हणजे भगवान धन्वंतरीचा अवतार. समुद्रमंथनाच्या वेळी समुद्रातून चौदा रत्न प्रकट झाली. त्यातील एक म्हणजे विष्णूंचा अवतार धन्वंतरी, जे हातात अमृतकलश घेऊन प्रकट झाले. त्यांनी आयुर्वेद आणि औषधोपचार यांचे ज्ञान मानवजातीला दिले. म्हणून या दिवशी वैद्य आणि आरोग्य क्षेत्राशी संबंधित लोक धन्वंतरीची पूजा करतात. म्हणूनच हा दिवस “आयुर्वेद दिन” म्हणूनही साजरा केला जातो.

या दिवशी घरात आणि दुकानात धनाची पूजा केली जाते. रुपया, सोने, चांदी, धान्य, औषधी आणि आरोग्याचे प्रतीक असलेल्या वस्तूंचा सन्मान केला जातो. यमदीपदान करताना घराच्या बाहेर, विशेषतः दक्षिण दिशेकडे एक दिवा लावला जातो. संध्याकाळी आरतीनंतर धन्वंतरी, लक्ष्मी आणि कुबेर यांची प्रार्थना केली जाते.

भारताच्या विविध भागांत धनत्रयोदशी साजरी करण्याच्या वेगवेगळ्या परंपरा आहेत. उत्तर भारतात हा दिवस धनतेरस म्हणून प्रसिद्ध आहे. लोक या दिवशी नवीन सोने, चांदी, भांडी, इलेक्ट्रॉनिक वस्तू किंवा वाहन विकत घेतात. असा विश्वास आहे की या दिवशी काहीतरी नवीन घेतल्याने वर्षभर समृद्धी राहते. महाराष्ट्रात यमदीपदान विशेषत्वाने केले जाते. आरोग्य टिकावे म्हणून औषधी वनस्पतींचा वापर केला जातो आणि काही ठिकाणी धनाची पूजा केली जाते. गुजरातमध्ये व्यापारी वर्गासाठी हा दिवस अत्यंत महत्त्वाचा असतो. ते नवीन खाती सुरू करून “चोपडा पूजन” करतात. दक्षिण भारतात लोक या दिवशी भांडी आणि दागिने विकत घेतात आणि काही ठिकाणी धन्वंतरी जयंती म्हणून साजरा करतात.

धनत्रयोदशीचा संबंध केवळ संपत्तीशी नाही, तर आरोग्य आणि दीर्घायुष्याशीही आहे. आयुर्वेदानुसार या दिवशी शरीरशुद्धी, औषधोपचार आणि आरोग्यविषयक नवी सुरुवात करण्यास शुभ मानले जाते. आधुनिक काळात या सणाचा अर्थ थोडा बदलला आहे. आज लोक या दिवसाचा उपयोग आर्थिक नियोजन, आरोग्य विमा घेणे, आणि सजग जीवनशैली सुरू करण्यासाठी करतात.