गौतम बुद्ध यांनी धार्मिक नव्हे, तर सामाजिक, नैतिक आणि बौद्धिक क्रांती घडवली. त्यांनी 2,500 वर्षांपूर्वी भारतात बौद्ध धर्माची स्थापना केली आणि त्यांच्या शिकवणींने आजही जगभरातील कोट्यवधी लोकांच्या जीवनाला दिशा दिली आहे. त्यांच्या शिकवणींमध्ये करुणा, समता, अहिंसा, आणि आत्मशुद्धी यांचा गाभा आहे. बुद्धांनी “चार आर्य सत्ये” आणि “अष्टांगिक मार्ग” यांसारख्या तत्त्वज्ञानाच्या माध्यमातून दुःखमुक्तीचा मार्ग दाखवला. त्यांच्या शिकवणींनी केवळ धार्मिक नव्हे, तर सामाजिक सुधारणांनाही चालना दिली. गौतम बुद्धांच्या दहनानंतर जे अवशेष सापडले त्यांना ‘बुद्धधातू’ म्हणतात, बौद्ध धर्मीयांसाठी हे बुद्धधातू अत्यंत पवित्र मानले जातात. हे अवशेष केवळ धार्मिक श्रद्धेचे प्रतीक नाहीत, तर भारताच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा अविभाज्य भाग आहेत. अलीकडेच, या पवित्र अवशेषांपैकी काहींचा लिलाव करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला, ज्यामुळे भारत सरकारने तात्काळ हस्तक्षेप केला आणि लिलाव स्थगित करण्यात आला.
पिप्रावा उत्खनन आणि रत्नांचा इतिहास
1898 साली ब्रिटिश अभियंता विल्यम क्लॅक्सटन पेप्पे यांनी उत्तर प्रदेशातील पिप्रावा येथे बौद्ध स्तूपाचे उत्खनन केले. या उत्खननात गौतम बुद्धांच्या दहनानंतरचे शरीरधातू, रत्नं, आणि अस्थी पात्र सापडले. या अवशेषांमध्ये सुमारे 1,800 मोती, माणिक, नीलम, सोन्याच्या पत्र्या आणि इतर मौल्यवान रत्नांचा समावेश होता. पेप्पे यांनी या अवशेषांचा एक भाग ब्रिटिश वसाहती सरकारकडे सुपूर्त केला, तर काही रत्नं त्यांच्या कुटुंबाकडे राहिली.
127 वर्षांपूर्वी सापडलेले बुद्धधातू पुन्हा वादात
गौतम बुद्ध यांचे जन्मस्थळ म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या लुंबिनी जवळील पिप्रावा स्तूपात 1898 साली ब्रिटिश अभियंता विल्यम क्लॅक्सटन पेप्पे यांच्या नेतृत्वाखाली उत्खनन झाले होते. या उत्खननात गौतम बुद्धांच्या दहनानंतरचे अवशेष, बुद्धधातू (हाडं व राख), रत्नं आणि एक अस्थी करंडक सापडले होते. हे सर्व अवशेष ब्रिटिश वसाहती सरकारकडे सुपूर्त करण्यात आले. त्यांतील काही अवशेष ब्रिटनमध्ये राहिले आणि गेली शंभर वर्षं एका खाजगी संग्रहालयात होते.
लिलावाची घोषणा आणि भारताचा आक्षेप
सोथबीज या आंतरराष्ट्रीय लिलाव संस्थेने 7 मे 2025 रोजी हाँगकाँगमध्ये “पिप्रावा रत्नांचा” लिलाव आयोजित करण्याची घोषणा केली. या रत्नांची अंदाजे किंमत 108 कोटी रुपये (HK$100 दशलक्ष) इतकी होती. भारत सरकारने या लिलावाला तीव्र आक्षेप घेतला. संस्कृती मंत्रालयाने सोथबीज आणि पेप्पे कुटुंबाला कायदेशीर नोटीस पाठवून लिलाव थांबवण्याची मागणी केली. या रत्नांना भारताच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारशाचा अविभाज्य भाग मानले गेले आहे. या लिलावामुळे बौद्ध धर्मीयांच्या भावना दुखावल्या जातील, असे सरकारचे म्हणणे आहे.
सोथबीजचा प्रतिसाद आणि लिलाव स्थगिती
भारत सरकारच्या हस्तक्षेपानंतर, सोथबीजने लिलाव स्थगित करण्याची घोषणा केली. संस्कृती मंत्रालय, पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग, आणि परराष्ट्र मंत्रालयाच्या अधिकाऱ्यांनी सोथबीजच्या प्रतिनिधींशी चर्चा केली. या चर्चेनंतर, सोथबीजने लिलावाची माहिती त्यांच्या वेबसाइटवरून काढून टाकली आणि पुढील चर्चेसाठी तयारी दर्शवली.
आंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया आणि नैतिक प्रश्न
या लिलावावर आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही तीव्र प्रतिक्रिया उमटल्या. श्रीलंका, कंबोडिया, आणि इतर बौद्ध देशांच्या नेत्यांनी या लिलावाचा निषेध केला. बौद्ध धर्मगुरूंनी या रत्नांना पवित्र मानले असून, त्यांची विक्री अनैतिक असल्याचे म्हटले. या प्रकरणामुळे सांस्कृतिक वारशाच्या संरक्षणासंबंधी आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचे उल्लंघन, वसाहती काळातील अन्याय आणि धार्मिक वस्तूंच्या व्यापारावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित झाले आहे.
भारत सरकारची पुढील पावले
संस्कृती मंत्रालयाने या रत्नांच्या भारतात पुनर्प्राप्तीसाठी प्रयत्न सुरू केले आहेत. पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग आणि परराष्ट्र मंत्रालयाच्या सहकार्याने, संबंधित संस्थेशी चर्चा सुरू आहेत. या रत्नांना भारतात परत आणून, त्यांचे योग्य जतन आणि पूजन सुनिश्चित करण्याचा सरकारचा उद्देश आहे.
