Bombay ते Mumbai – फक्त नाव बदल नाही, एक संस्कृती जागी करण्याची लढाई!

भारतातील प्रत्येक शहराची एक ओळख असते, पण मुंबईचे स्थान केवळ आर्थिक राजधानीपुरते मर्यादित नाही, तर ही ओळख आहे असंख्य स्वप्नांची, संघर्षांची आणि संस्कृतीची. ६ मे १९९५ रोजी जेव्हा ‘बॉम्बे’चे ‘मुंबई’ असे नामांतर झाले, तेव्हा ते फक्त एका शहराचे नव्हे, तर कोट्यवधी लोकांच्या अस्मितेचे पुनरुज्जीवन होते. या नावबदलाच्या मागे प्राचीन इतिहास, स्थानिक लोकसंस्कृती आणि राजकीय इच्छाशक्ती यांचे एक गुंफलेले चित्र आहे.

मुंबईचा प्राचीन इतिहास: सात बेटांची नगरी
आजचे मुंबई शहर प्राचीन काळात सात लहान बेटांचा समूह होते: कोलाबा, माहीम, मझगाव, परेल, वडाळा, धारावी आणि महालक्ष्मी. या बेटांवर कोळी, आग्री, भंडारी, ईस्ट इंडियन ख्रिश्चन आणि अन्य स्थानिक जमातींचे वास्तव्य होते. या जमातींनी समुद्रावरून मासेमारी, मीठ उत्पादन, शेती, आणि छोट्या व्यापारी व्यवसायांद्वारे आपले जीवन जगले.

या परिसरावर सुरुवातीला मौर्य, सातवाहन, चालुक्य, शिलाहार आणि यादव वंशांची सत्ता होती. यानंतर १४९८ मध्ये पोर्तुगीजांनी आणि नंतर १६६१ मध्ये इंग्रजांनी या बेटांचा ताबा घेतला.

मुंबा देवीचे महत्त्व: नावामागील मूळ प्रेरणा
‘मुंबई’ हे नाव ‘मुंबा देवी’ या स्थानिक कोळी समाजाच्या कुलदेवतेच्या नावावरून आले आहे. “मुंबा” म्हणजे देवीचे नाव आणि त्यापुढे “आई” लावलं गेलं. कोळी समाजाचा मुंबईच्या किनारपट्टीवरील जगण्याचा आणि या शहराच्या स्थापनेचा मोठा वाटा आहे. मुंबा देवी मंदिर आजही भायखळा येथे स्थानिकांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहे.

ब्रिटिश राजवटीतील ‘Bombay’: नावात झालेला बदल
१६६१ मध्ये इंग्लंडच्या राजकन्येची पोर्तुगीज राजघराण्याशी झालेली आंतरराष्ट्रीय लग्नगाठ आणि हुंड्याच्या स्वरूपात मिळालेली ही बेटं ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने १६६८ मध्ये वार्षिक एक पाउंड भाड्याने घेतली. त्यांनी सात बेटांचं मरीन ड्राइव्ह, कॉझवे, रेल्वे मार्ग, आणि उद्योगधंद्यांच्या माध्यमातून एकत्रीकरण केलं.

ब्रिटिशांना ‘मुंबा’ उच्चारण जड गेल्यामुळे त्यांनी ‘Bombaim’ किंवा ‘Bombay’ हे पोर्तुगीज नाव प्रचलित केलं. हे नाव ब्रिटिशांनी आपल्या प्रशासकीय, आर्थिक आणि व्यापारिक यंत्रणेमध्ये वापरायला सुरुवात केली आणि कालांतराने जगभर ‘Bombay’ म्हणून हे शहर ओळखले जाऊ लागले.

१९६० नंतरचे मराठी अस्मितेचे आंदोलन
१९६० मध्ये संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीमुळे मुंबई महाराष्ट्राची राजधानी बनली. पण त्यानंतरही शहरात हिंदी, गुजराती, इंग्रजी भाषिकांचे प्रमाण वाढत गेले. मराठी भाषिकांच्या संख्येच्या तुलनेत त्यांच्या हक्कांच्या मुद्द्यावरून असंतोष निर्माण झाला. शिवसेनेच्या स्थापनेनंतर बाळासाहेब ठाकरे यांनी “मुंबई मराठ्यांचीच” असा नारा दिला आणि मुंबईच्या नावबदलाच्या मागणीला अधिक बळ दिले.

६ मे १९९५: एका ऐतिहासिक निर्णयाचा दिवस
१९९५ मध्ये महाराष्ट्रात शिवसेना-भाजप युतीचे सरकार सत्तेत आले आणि त्यांनी केवळ २ महिन्यातच, ६ मे १९९५ रोजी अधिकृतपणे ‘Bombay’ या नावाचे ‘Mumbai’ असे नामांतर केले. याच वेळी ‘Bombay Municipal Corporation’ चे नाव बदलून ‘Brihanmumbai Mahanagarpalika’ असे ठेवण्यात आले. हाच निर्णय नंतर ‘Bombay University’ ते ‘University of Mumbai’, ‘Bombay High Court’ पासून अनेक संस्थांच्या नावांमध्ये बदल घडवून आणणारा ठरला.

नामांतराच्या स्वागत व विरोधातील सुर
नामांतराच्या निर्णयाचे स्वागत स्थानिक मराठी लोकांनी, विशेषतः शिवसेनेच्या कार्यकर्त्यांनी मोठ्या उत्साहात केले. त्यांच्या दृष्टीने हे त्यांच्या संघर्षाचे फळ होते. मात्र काही नामवंत विचारवंत, उद्योजक, आणि अभिजात वर्गाने यावर टीका केली. त्यांच्या मते ‘Bombay’ हे एक जागतिक ब्रँड होते. ‘Bombay Stock Exchange’, ‘Bombay Dyeing’, ‘Bombay Times’ यांसारख्या ब्रँड्सवर याचा परिणाम होऊ शकतो, अशी भीती व्यक्त झाली.

आजची मुंबई – स्वप्ननगरीचा आधुनिक चेहरा
आज मुंबई ही केवळ भारताचीच नव्हे तर दक्षिण आशियातील सर्वात मोठ्या मेट्रोपोलिटन शहरांपैकी एक आहे. येथे देशातील सर्वात मोठी फिल्म इंडस्ट्री – बॉलिवूड आहे, तर भारताचा आर्थिक कणा असलेल्या शेअर बाजार, बँका, विमा कंपन्या यांचे मुख्यालय येथे आहे.मुंबईतील दारिद्र्यरेषेखालील जीवन, झोपडपट्ट्या, ट्रॅफिक आणि इमारतींच्या गर्दीतही, या शहरात एक वेगळा आत्मा आहे – श्रमसंस्कार, सहिष्णुता, विविधतेतून एकता, आणि प्रत्येक स्वप्नाला संधी देणारी भूमी.

मुंबई हे नाव फक्त एक भाषिक किंवा धार्मिक अस्मिता नाही, तर ते आहे लोकांच्या संघर्षांचे, मेहनतीचे आणि ओळखीचे प्रतीक. ‘मुंबई’ ही केवळ एक भौगोलिक जागा नाही, ती एक भावना आहे, जी लाखो लोकांच्या हृदयात घर करून राहिलेली आहे. ६ मे १९९५ रोजी झालेल्या नामांतराने हाच आत्मा अधिक स्पष्ट झाला – तो म्हणजे आपल्या मूळांकडे परत जाणे, आणि आपल्या ओळखीचा अभिमान बाळगणे.