रायगड किल्ला केवळ छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या शौर्याची साक्ष देणारा दुर्ग असून, तो आपल्या स्थापत्यकलेच्या आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचाही उत्तम नमुना आहे. याचेच ठळक उदाहरण म्हणजे अलीकडे रायगडावर सुरू असलेल्या उत्खननात सापडलेलं ‘अ‍ॅस्ट्रोलेब’ हे प्राचीन खगोलशास्त्रीय उपकरण, ज्याला संस्कृतमध्ये ‘यंत्रराज’ किंवा ‘सौम्ययंत्र’ असेही म्हटले जाते.
या ऐतिहासिक शोधाची माहिती युवराज संभाजीराजे छत्रपती यांनी त्यांच्या फेसबुक पोस्टद्वारे दिली. त्यांनी हे उपकरण सापडलेली जागा, त्याचे फोटो आणि त्यावर असलेल्या कोरीव अक्षरांची माहितीही शेअर केली आहे. या यंत्रावर दोन प्राण्यांचे (साप-सदृश कासव) शिल्प कोरलेले असून याच्या शास्त्रीय आणि ऐतिहासिक महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे.
यंत्रराज म्हणजे काय? – अ‍ॅस्ट्रोलेबची संपूर्ण माहिती
अ‍ॅस्ट्रोलेब (Astrolabe) हे एक प्राचीन खगोलशास्त्रीय यंत्र आहे. हे उपकरण ग्रह-ताऱ्यांचा अभ्यास, दिशा ठरवणे, वेळ मोजणे, अक्षांश-रेखांश मोजणे, तसेच सूर्याची स्थिती जाणून घेणे यांसाठी वापरण्यात येत असे. यामुळे याला “King of Instruments”, म्हणजेच यंत्रराज असे गौरवाने म्हटले जाते.
अ‍ॅस्ट्रोलेबचा इतिहास
• या यंत्राचा शोध ग्रीक विद्वानांनी लावला.
• त्यानंतर अरब खगोलशास्त्रज्ञांनी त्याचा अधिक विकास केला.
• १२व्या शतकाच्या सुमारास युरोपमध्ये याचा प्रसार झाला.
• भारतात याचा वापर प्राचीन व मध्ययुगीन काळात खगोलशास्त्र, वास्तुशास्त्र व ज्‍योतिष शास्त्रात मोठ्या प्रमाणावर होत होता.
रायगडावर अ‍ॅस्ट्रोलेब सापडल्याचं महत्त्व
संभाजीराजे छत्रपती यांच्या मते, “दुर्गराज रायगडाचे बांधकाम अत्यंत शास्त्रोक्त आणि खगोलशास्त्रीय अभ्यास करून करण्यात आले होते, याचे हे ठोस पुरावे आहेत. हे यंत्र तेव्हाच्या इंजिनिअरिंग आणि विज्ञानाच्या प्रगतीचं प्रतीक आहे.”
अ‍ॅस्ट्रोलेबचा वापर कोणकोणत्या गोष्टींसाठी होत असे?
१. वेळ मोजण्यासाठी
२. दिशा ओळखण्यासाठी
३. अक्षांश व रेखांश ठरवण्यासाठी
४. पेरणी व ऋतूचा अंदाज घेण्यासाठी
५. भरती-ओहोटीच्या वेळा जाणून घेण्यासाठी
६. सूर्य क्षितिजावर किती उंच आहे ते मोजण्यासाठी
७. ग्रह-तारे, नक्षत्रांच्या स्थितीचा अभ्यास करण्यासाठी
८. मक्का दिशेचा अंदाज घेण्यासाठी (इस्लामिक उपासकांसाठी)
अ‍ॅस्ट्रोलेबचे स्वरूप कसे असते?
• हे उपकरण ८ ते ४६ सेंटीमीटर व्यासाचं असायचं.
• ब्रास किंवा लोखंडाच्या धातूपासून बनवलेले असे.
• त्यात एक मोठी गोल चकती, त्यावर फिरवण्याजोगा बाण, आणि विविध कोरलेल्या रेषा, अक्षरं, चिन्हं असत.
• दिवसा सूर्याच्या स्थितीनुसार, तर रात्री ताऱ्यांच्या आधारावर याचा वापर केला जाई.
• चकतीवर राशीचक्र, दिवसांचे तास, नक्षत्रं, दिवसांची नावं कोरलेली असत.
• ही चकती उभी लावून सूर्याच्या दिशेने बाण फिरवला जात असे आणि त्यानुसार वेळ व स्थान याचा अंदाज घेतला जात असे.
रायगडाच्या स्थापनेतील वैज्ञानिक दृष्टिकोन
असा अंदाज व्यक्त केला जातो की, रायगडाच्या दुर्गरचनेच्या वेळी अचूक दिशा, सूर्यप्रकाशाचा प्रवाह, संरचनांची सममिती, यासाठी अशा अ‍ॅस्ट्रोलेबसारख्या उपकरणांचा वापर झाला असावा. त्यामुळे रायगड हे केवळ युद्धनीतीचे केंद्र नसून भारतीय विज्ञानाची प्रगल्भता दर्शवणारे स्थान ठरते.
रायगडावर सापडलेले अ‍ॅस्ट्रोलेब म्हणजे प्राचीन भारताच्या वैज्ञानिक वारशाचे जिवंत प्रतीक आहे. अशा उपकरणांच्या मदतीने तत्कालीन समाजाने खगोलशास्त्र, वास्तुशास्त्र व स्थापत्यकलेचा समन्वय साधून जगाला एक अद्वितीय वारसा दिला आहे. आजच्या तरुण पिढीने याकडे केवळ ऐतिहासिक नाही तर वैज्ञानिक दृष्टिकोनातूनही पाहायला हवे.
