भारतीय संस्कृतीत जन्म आणि मृत्यू यांना एक अत्यंत महत्त्वाचं स्थान आहे. बहुतांश धर्मांमध्ये मृत्यू ही एक अपरिहार्य घटना मानली जाते, परंतु जैन धर्मामध्ये मृत्यूसुद्धा एक आध्यात्मिक निर्णय ठरू शकतो. ‘संथारा’ किंवा ‘सल्लेखना’ ही अशाच एका अद्वितीय धार्मिक परंपरेचे उदाहरण आहे. यात व्यक्ती स्वतःच्या इच्छेने अन्न-पाण्याचा त्याग करून मृत्यूला सामोरे जाण्याचा संकल्प करतो. या प्रक्रियेला ‘मरणव्रत’ देखील म्हटलं जातं.
संथारा म्हणजे काय?
‘संथारा’ किंवा ‘सल्लेखना’ ही जैन धर्मातील एक पवित्र आणि वैकल्पिक धार्मिक प्रक्रिया आहे. यात व्यक्ती अन्न आणि पाण्याचा पूर्णतः त्याग करतो आणि त्याला मृत्यूचा स्वीकार म्हणजेच मोक्षप्राप्तीसाठी एक पवित्र मार्ग मानला जातो. यामध्ये आत्महत्या करण्यासारखा हेतू नसतो, उलट हा एक संकल्पबद्ध, शुद्ध आत्मदृष्टी असलेला धार्मिक विधी असतो. या प्रक्रियेसाठी मानसिक, आध्यात्मिक आणि शारीरिक तयारी आवश्यक असते.
सायर देवी यांचे उदाहरण – संथाराचा निर्णय आणि अनुभव
सायर देवी मोदी या 88 वर्षांच्या होत्या आणि त्यांना सर्व्हायकल कॅन्सरचे निदान झाले होते. त्यांनी उपचार घेण्याऐवजी संथाराचा मार्ग स्वीकारला. त्यांचा नातू प्रणय मोदी सांगतो की, कॅन्सरचं निदान मिळाल्यानंतर काही आठवड्यांतच त्यांनी संथाराची तयारी सुरू केली. 13 जुलै 2024 रोजी त्यांनी प्रार्थना केली आणि केवळ सूप पिऊन उपवास सुरू केला. त्यांचे शेवटचे दिवस शांततेत, आध्यात्मिकतेत गेले आणि संपूर्ण कुटुंब त्यांच्या निर्णयात सहभागी झालं.
धार्मिक अर्थ आणि संथारामागील तत्वज्ञान
जैन धर्म अहिंसा, संयम, आणि आत्मशुद्धीवर भर देतो. संथारामध्ये शरीराचा त्याग करून आत्म्याच्या शुद्धतेकडे वाटचाल केली जाते. कर्मांच्या बंधनातून मुक्ती मिळवून मोक्षप्राप्ती करण्यासाठी हा एक मार्ग मानला जातो. जैन धर्मानुसार, जेव्हा शरीर इतकं कमकुवत होतं की धर्माचरण शक्य नाही, तेव्हा शरीर त्याग करणं हे एक धर्मकर्तव्य ठरतं.
संथारा आणि आत्महत्येतील फरक
काही लोक संथाराला आत्महत्येशी जोडतात, परंतु जैन तत्त्वज्ञानानुसार यामध्ये मूलभूत फरक आहे. आत्महत्या ही वेदना, नैराश्य किंवा संकटातून सुटका म्हणून केली जाते, तर संथारा ही एक आध्यात्मिक साधना आहे. यात औषधं, इंजेक्शन किंवा कोणतीही हिंसक पद्धत वापरली जात नाही. यामध्ये शांतपणे, अन्नपाण्याचा त्याग करून मृत्यूचा स्वीकार केला जातो.
संथाराची प्रक्रिया आणि टप्पे
संथाराची प्रक्रिया अचानक होत नाही. यात काही टप्पे असतात जसे की:
- आत्मनिरीक्षण करून दोषांची कबुली देणे.
- सर्व संबंधित व्यक्तींना क्षमा मागणे.
- अन्नाची प्रमाणात घट करत, एक दिवस उपवास, मग फक्त सूप, शेवटी संपूर्ण अन्नपाणी वर्ज्य करणे.
यासाठी कुटुंबाचा किंवा धर्मगुरूंचा संमती आवश्यक असतो. यामध्ये व्यक्तीची शारीरिक आणि मानसिक स्थिती महत्त्वाची असते.
संथाराचे सामाजिक आणि कुटुंबीयांवरील परिणाम
संथारा घेणाऱ्याच्या कुटुंबासाठी हा एक भावनिक निर्णय असतो. मृत्यूचं जवळ येणं दु:खद असलं, तरीही हे एक ‘मोक्षप्राप्तीचं’ निमित्त मानलं जातं. सायर देवी यांच्या शेवटच्या क्षणांमध्ये घरात एक उत्सवाचं वातावरण होतं. त्यांच्या नातवाने सांगितलं की, शेवटच्या दिवशी त्यांनी जवळपास 48 मिनिटं जैन धर्माच्या प्रार्थना केल्या.
संथाराची निवड करणाऱ्यांमध्ये महिलांचा मोठा सहभाग का?
संथारा घेणाऱ्यांमध्ये महिलांची संख्या अधिक आढळते. अभ्यासकांच्या मते, महिलांमध्ये सहनशीलता आणि मानसिक शांती जास्त असल्यामुळे त्या या प्रक्रियेस अधिक तत्पर असतात. शिवाय, सामाजिकदृष्ट्या पुरुषांपेक्षा महिलांना धार्मिकतेशी अधिक जोडलेलं मानलं जातं.
संथारावरील कायदेशीर वाद आणि सामाजिक चर्चा
2015 मध्ये राजस्थान उच्च न्यायालयाने संथारावर बंदी घातली होती, मात्र नंतर सर्वोच्च न्यायालयाने या निर्णयाला स्थगिती दिली. काही प्रकरणांमध्ये, लहान मुलांनीही संथाराची निवड केल्यामुळे समाजात आणि माध्यमांमध्ये वाद उद्भवले. 2016 मध्ये हैदराबादमधील 13 वर्षांच्या मुलीच्या मृत्यूमुळे संथारावरील चर्चा पुन्हा जोरात झाली. परिणामी, आता बहुतांश वेळा वृद्ध आणि असाध्य रोगांनी पीडित व्यक्ती ही प्रथा स्वीकारतात.
संथाराचे आध्यात्मिक यश म्हणून जैन समाजातील स्थान
जैन समाजात संथाराला एक ‘मोक्षमार्ग’ मानलं जातं. अनेक साधूंनी आणि साध्वींनी आपला शेवट संथाराच्या माध्यमातून साधलेला आहे. प्रकाशचंद महाराज यांचे उदाहरण बघितले तर त्यांच्या वडील आणि भाऊ यांनीही संथारा स्वीकारला होता. ते म्हणतात की, “ही जीवनाची आदर्श समाप्ती आणि मोक्षप्राप्तीची आदर्श सुरुवात आहे.”
संथारा ही एक अत्यंत विचारपूर्वक, धार्मिक आणि तात्विक प्रक्रिया आहे. ती आत्महत्या नसून जीवनाच्या अखेरच्या टप्प्यावर आत्म्याला मुक्त करण्याचा पवित्र संकल्प आहे.
जरी या प्रथेवर कायदेशीर आणि नैतिक प्रश्न उपस्थित केले जात असले, तरीही जैन धर्मीयांच्या दृष्टीने संथारा ही मोक्षाची पायरी आहे.
